Artikel van de Maand - mei 2006

Capucijner uurplaatje

Een uurplaatje zoals dat hier getekend is behoort tot de hoogtemetende zonnewijzers.
Dit voorbeeld is het zogenoemd Capucijner uurplaatje.
Zo'n plaatje kan van allerlei materiaal gemaakt worden, zoals stevig karton, plastic, metaal, hout enz.

In het plaatje zit een sleuf waarlangs een datumschaal is aangebracht. Hier is dat een schaal volgens de dierenriem.
In de sleuf zit een met een gewicht verzwaard koord dat op de betreffende datum wordt ingesteld.

Op het koord zit een verstelbare kraal voor een tweede instelling.
Als het koord op de juiste datum is ingesteld wordt het strak langs het uurpunt XII gehouden en de kraal wordt naar dat punt geschoven.
Het uurplaatje is nu gereed voor gebruik.

Het eerste wat direct af te lezen is, is de tijd van zonsopkomst en ondergang van de zon op de gekozen datum.
Houd hiervoor het koordje strak naar beneden en op de urenschaal zijn deze tijdstippen af te lezen.

Verder is op het plaatje een vizierinrichting aangebracht. In dit voorbeeld is dat een klein pennetje links boven.

Houd nu het plaatje verticaal en richt het vizier naar de zon.
De schaduw van het pennetje valt dan langs de vizierlijn bovenaan.

Laat het koord met gewicht vrij hangen langs het uurplaatje en waar de kraal zich dan bevindt wordt de tijd afgelezen.
U moet zelf nog bepalen of het voor- of namiddag is.

Het is niet moeilijk om zo'n uurplaatje te construeren. Hieronder volgt de uitleg.

Teken een assenkruis met op de horizontale as een halve cirkel.
Verdeel de cirkelboog in 12 delen van 15 graden en trek de uurlijnen naar de horizontale middellijn.

Zet de breedtegraad uit vanuit punt 12 tot punt P op de verticale as. Dat is het midden van de datumlijn.
Haaks op 12-P ligt de datumlijn.

Verdeel deze volgens de tekens van de dierenriem door aan weerszijden van de lijn 12-P hoeken uit te zetten in de reeks 11,5, 20 en 23,5 graad.

Teken een verticale lijn vanuit het eindpunt Q van de datumlijn. Dit geeft de grens aan voor de vroegste en laatste tijd dat het uurplaatje bruikbaar is.

Teken cirkelbogen vanuit de uiteinden van de datumlijn door het 12-uur punt tot deze verticale lijn.
Laat alle delen van de uurlijnen buiten deze cirkelbogen weg.
Zo ontstaat de typische vorm van de uurschaal voor dit uurplaatje.

Tenslotte ziet u hieronder een uurplaatje van Eise Eisinga.
Een tekening ervan komt voor in zijn boek Gnomonica of Zonnewijzers uit 1762 dat hij al als 18-jarige schreef.
In het boek tekent Eisinga verder een honderdtal zonnewijzers op allerlei georiënteerde vlaken.

Fer de Vries