6. Zonnewijzers met kloktijd

Er zijn allerlei manieren beschikbaar om van zonne(wijzer)tijd naar kloktijd te komen. Hieronder volgen enkele voorbeelden die we in de praktijk tegenkwamen.

• De lengtecorrectie aanbrengen in de uurlijnen en -cijfers:

West-afwijkende zonnewijzer. Lengtecorrectie en zomertijd zijn verdisconteerd; de tijdsvereffening niet.

• Bij de zonnewijzer een tabel ophangen:

Tabel bij een analemmatische zonnewijzer geeft de correcties voor tijdsvereffening, lengtecorrectie en zomertijd. De zomertijd gold indertijd tot eind september.

• Op of bij de zonnewijzer een grafiek toevoegen:

Horizontale zonnewijzer met grafiek van de tijdsvereffening plus lengtecorrectie. Het teken is tegengesteld aan wat in deze presentatie gebruikt wordt (foto: Tony Moss).

• Een tijdsvereffeningslus aan de wijzerplaat toevoegen

De aanwijzing is in zonnetijd. De nodus voor de datumaanwijzing is een W-vormige inkeping halverwege de rand van de schaduwgever. De tijdsvereffeningslus geeft 12 uur MEZT aan. Welk deel van de lus bij welk jaargetijde hoort, is subtiel aangegeven door de stip op het snijpunt van de lus met de extra datumlijn voor 25 oktober.

• Lengtecorrectie in de aanwijzing 'inbouwen' en tijdsvereffeningslus toevoegen:

Iets west-afwijkende muurzonnewijzer. De lengtecorrectie is ingebouwd, want XII staat niet recht onder het voetpunt van de poolstijl. De tijdsvereffeningslus geeft 12 uur MET aan. Welk deel van de lus voor welk jaargetijde dient, is te zien aan de dierenriemtekens. De begindata van de kalendermaanden zijn op de lus met een stip aangegeven.

• Tijdsvereffeningslussen voor elk uur tekenen:

Polaire cilindrische zonnewijzer met tijdsvereffeningslussen voor elk uur MET (uurcijfers bovenaan) en MEZT (uurcijfers onderaan). De datumlijnen zijn cirkels loodrecht op de as van de cilinder. De cilinderwand is beperkt tot de werkelijk voorkomde uren. Naast de drie hoofddatumlijnen zijn er twee persoonlijke datumlijnen. Welk deel van de lussen voor welk jaargetijde gelden, is niet zonder meer duidelijk.

• De zonnewijzer splitsen in een voor de lengende en een voor de kortende dagen, en halve tijdsvereffeningslussen tekenen:

Gesplitste zonnewijzer, links voor de lengende dagen (21 december - 20 juni), rechts voor de kortende dagen. De aflezing is in MET. Datumlijnen per kalendermaand, alsmede voor de solstitia en equinoxen.

• Precisie-instrument: de heliochronometer.

Eind 19e eeuw is de meest nauwkeurige zonnewijzer voor kloktijd ontwikkeld: de heliochronometer. De bekendste zijn van de firma Pilkington & Gibbs. De basis is een vlakke equatoriale zonnewijzer. Daarin werd om te beginnen de lengtecorrectie aangebracht. Er waren twee manieren om te corrigeren voor de tijdsvereffening: met een vizier waardoor een lichtvlekje op een tijdsvereffeningslus viel, of een niervormige schijf die op de correcte datum gedraaid werd. De afleesnauwkeurigheid is beter dan een minuut.